Summerschool: Brein van de bedrieger

Het brein van de bedrieger. Neuropsychologische inzichten in de persoonlijkheidstrekken van leugenaars en hun strategieën

Bijna alle mensen gebruiken wel eens een ‘white lie’ zonder dat ze nou meteen voor de rechter moeten komen. Kleine leugentjes om bestwil worden beschouwd als sociaal smeermiddel, ze halen vaak de scherpe kantjes van onze sociale interactie af.

We komen in de praktijk van de leugendetectie echter ook vaardige leugenaars die aanhoudend blijven liegen, zoals stelselmatig productieve leugenaars als jongvolwassenen, mensen met trekken van psychopathie of machiavellisme, en pathologische leugenaars.

Alleen: deze types liegen lang niet allemaal vanuit dezelfde motivatie. Uit actueel neuropsychologisch onderzoek blijkt dat de verschillen groot en divers zijn, met een breed palet aan patronen van bedrog.

Programma

De training Het brein van de bedrieger geeft – naast kennis – ook bruikbare inzichten, en een toegankelijk overzicht in neuropsychologisch perspectief van verschillende soorten bedriegers. Dat betekent dat we met inzet van praktische, toegepaste psychologie gaan focussen op het brein.

We komen in de training een aantal typen leugenaars tegen, die ieder een ander ontstaanstraject hebben gehad, met verschillende specifieke psychologische kenmerken van bedrog en manipulatie tot gevolg. Soms zien we al in de kindertijd dat er sprake is van een kapot moreel kompas. Dezelfde kenmerken komen terug bij volwassen fraudeurs als antisociale, sociopathische en psychopate persoonlijkheden. Op zich aardige mensen, maar met een paar lelijke en destructieve trekjes. We brengen ze samen in kaart.

Leerdoelen

• Welke trekken kunnen we herkennen bij welke typen bedriegers?
• Welke fraudesignalen geven ons een directe of indirecte indicatie van pogingen tot manipulatie en bedrog?
• Welke patronen-catalogus van de verschillende leugenstrategieën kunnen we voor fraudeonderzoek in ons werk ontwikkelen?
• Welke belangrijke rol speelt onze professionele expert-intuïtie in het ‘voelen’, het detecteren en het onderzoeken?
• Welke kenmerken zijn observeerbaar en detecteerbaar in interviews in face-to-face gesprekken, en in telefonisch of schriftelijk contact?

Methodiek

In de praktijk van het fraudeonderzoek moeten we omgaan met het maken van onderscheid tussen verschillende bedriegers. Wat is je vertrekpunt? We gaan ook onder meer in op een aparte categorie, de pathologische leugenaar – beslist niet te verwarren met leugenaars met trekken van psychopathie. Het pathologische type bedrieger heeft een breindefect dat al tijdens het eerste gesprek zichtbaar wordt, waardoor de geloofwaardigheid en betrouwbaarheid vrij snel afneemt. We brengen de kenmerken in kaart en we zetten op een rij welke fraudesignalen voor ons waarneembaar zijn, en hoe we die signalen zowel passief als actief kunnen gebruiken.

Naast de pathologische leugenaar maken we kennis met de machiavellisten, de narcisten en de psychopaten. Deze typen bedriegers worden in de forensische psychologie tegenwoorden de ‘donkere driehoek’ genoemd, ook wel The Dark Triad. Traditioneel denken we dat merendeels om mannen gaat, maar in actueel wetenschappelijk onderzoek komen we steeds vaker meer vrouwen tegen dan we ooit hebben verondersteld.

Daarom gaan we ook in op The Dark Ladies, de tegendraadse vrouwelijke variant van de donkere driehoek.

We komen de Dirty Dozen tegen, de 12 direct in een gesprek observeerbare kerneigenschappen van deze dames en heren, waarbij een gebrekkige emotie-regulatie een snelle en opvallende eigenschap is. Met deze 12 kenmerken kunnen we in real-time belangrijke ‘hotspots’ vaststellen. Vanuit de neuropsychologie rekenen we narcisme en psychopathie tot de groep van persoonlijkheidsstoornissen, overigens met een sterke erfelijkheidsfactor. Machiavellisme is géén stoornis en is daardoor een gecamoufleerde en kwaadaardige grondhouding, die we veel in de internationale politieke arena tegenkomen. We nemen de drie typologieën nader onder de loep.

Werkvormen

Mensen met Dark Triad-kenmerken kunnen excellent met woorden en taal spelen, volledig aangepast en afgestemd op de personen die ze als doelwit uitkiezen. In veel gevallen gaat gewetenloosheid gepaard met taalgevoel en spreekstijl die verschillen van die van de meeste mensen. Zinsbouw, woordkeus en spreekritme zijn waarneembaar afwijkend. Daarom besteden we in de training ook tijd aan kennis van en inzicht in taal als leugendetector.

We gebruiken in de training casuïstiek, videovoorbeelden, testen en oefeningen. Ook gaan we de voorbeelden uit de eigen praktijk van de deelnemers samen analyseren. Hiervoor gebruiken we een 8-stappen-model voor methodische analyse. We werken in de grote groep (plenair) en we doen oefeningen en analyses in meerdere kleine groepen. We gebruiken tijdens de training als kennismateriaal het artikel “Het brein van de bedrieger”.

Praktische informatie

• Voorkennis: Praktijkervaring in fraudeonderzoek en leugendetectie.
• Lesmateriaal: Het brein van de bedrieger – Neuropsychologische inzichten in de persoonlijkheidstrekken van leugenaars en hun strategieën –
  overzichtsartikel van drs. A.J.W. (Guus) Essers (2025). Dit artikel wordt u vooraf ter voorbereiding toegezonden.
• Voor wie: Professionals met praktijkervaring in fraudeonderzoek en leugendetectie.
• Cursusduur: Training met een omvang van 2 dagdelen (incl. lunch).
• Cursustijden: 09.00 inloop, 09.30 – 12.30 ochtenddagdeel, 13.30-16.30 middagdagdeel.
• Opleidingsniveau: n.v.t.
• Afronding: Certificaat – Bewijs van deelname.

Deze opleiding wordt verzorgd door drs. Guus Essers.